Umowa o pracę czy umowa zlecenie? Jak rozpoznać stosunek pracy?

Wbrew obiegowej opinii, rodzaj umowy nawiązywanej między pracodawcą a pracownikiem w głównej mierze nie zależy ani od woli stron, ani od nazwy umowy. To, czy strony łączy stosunek pracy wynikający z umowy o pracę, czy stosunek cywilnoprawny wynikający z umowy zlecenie, zależy przede wszystkim od charakteru wykonywanej pracy.

Wyjaśnienie terminologii — pracownik, pracodawca, zleceniobiorca, zleceniodawca:

Określenie pracownik oraz pracodawca są właściwe wyłącznie przy stosunku prawnym wynikającym z umowy o pracę. W przypadku „pracy” na podstawie umowy zlecenie właściwymi terminami są kolejno zleceniobiorca oraz zleceniodawca. W celu uproszczenia artykułu pozostanę jednak przy terminie „pracownik” oraz „pracodawca”, niezależnie od tego, czy mowa będzie o stosunku prawnym wynikającym z umowy o pracę czy umowy zlecenie.

Jaką umowę powinienem otrzymać — umowę zlecenie czy umowę o pracę?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, musisz przede wszystkim przeanalizować cechy wykonywanej przez siebie pracy. Sama nazwa umowy podpisanej z pracodawcą ma najmniejsze znaczenie i sąd bierze ją pod uwagę dopiero, jeżeli analiza cech wykonywanej pracy nie jest wystarczająca. Mimo tego, co próbują niejednokrotnie wmówić pracownikom pracodawcy, orzecznictwo w tym zakresie jest jednoznaczne.

Poniżej znajdziesz porównanie cech charakteryzujących umowę o pracę oraz umowę zlecenie. Policz, ile cech umowy o pracę, a umowy zlecenie spełnia Twoja praca. Przewaga cech świadczy o rodzaju nawiązanej przez Ciebie umowy.

Najważniejsze cechy umowy o pracę:

• Praca świadczona osobiście;
• Praca wykonywana pod kierownictwem pracodawcy;
• Praca w wyznaczonym przez pracodawcę miejscu i czasie, w określony przez niego sposób;
• Praca w zamian za wynagrodzenie;
• Pracodawca ponosi ryzyko wynikające z wykonywania pracy;
• Inne cechy umowy o pracę:;
• Pracownik korzysta z narzędzi i materiałów należących do pracodawcy;
• Rezultat pracy zawłaszcza pracodawca;
• Jest to zobowiązanie trwałe.

Cechy umowy cywilnoprawnej (w szczególności umowy zlecenie):

• Pracę można powierzyć osobom trzecim;
• Praca nie jest wykonywana pod kierownictwem pracodawcy;
• Pracodawca nie wyznacza miejsca, czasu, ani sposobu wykonania pracy;
• Praca może, ale nie musi być odpłatna;
• Pracownik ponosi ryzyko wynikające z wykonywanej pracy;
• Pracownik zazwyczaj korzysta z własnych narzędzi i materiałów;
• Rezultat pracy zawłaszcza pracownik.

Jeżeli pracodawca oczekuje od Ciebie  osobistego świadczenia pracy w  miejscu przez niego określonym (np. biurze),  w konkretnych godzinach (np. od 8 do 16),  przy użyciu jego narzędzi i materiałów (np. przy wykorzystaniu służbowego laptopa, telefonu lub samochodu), a  owoce pracy zagarnia pracodawca (np. należność za umowę, którą podpisał klient, otrzymuje bezpośrednio pracodawca), oznacza to, iż prawdopodobnie powinieneś  otrzymać umowę o pracę. Nie ma przy tym znaczenia tytuł umowy, którą podpisywałeś. Sąd Najwyższy orzekł, iż nazwa umowy dotyczącej zatrudnienia ma znaczenie dopiero, jeżeli stosunku łączącego strony nie można ustalić na podstawie przeważających jego cech.

Z porównania cech wynika, że powinienem otrzymać umowę o pracę. Pracuję jednak na podstawie umowy zlecenie. Co mogę z tym zrobić?

Przedstawiona przez Ciebie sytuacja wynika co do zasady z próby „zaoszczędzenia” pracodawcy na pracownikach i w większości przypadków oznacza ona naruszenie przez pracodawcę nie tylko Twoich praw, ale także przepisów podatkowych oraz tych dotyczących ubezpieczeń społecznych. Co istotne, mimo iż byłeś pozbawiony przez cały ten czas możliwości korzystania ze swoich praw wynikających z umowy o pracę, w świetle prawa cały czas pracowałeś na umowę o pracę. Niemożliwym jest bowiem nawiązanie umowy zlecenie z osobą, której praca pełni cechy umowy o pracę. Umowa zlecenie jest więc umową nieważną, a umowa o pracę została nawiązana w sposób ustny.

Co należy zrobić, aby skutecznie dojść swoich praw w sporze z pracodawcą?

• Na początek warto porozmawiać z pracodawcą. Jest możliwe, że ten nie posiada wiedzy z zakresu prawa pracy (choć powinien ją mieć) i tak naprawdę nie wiedział, że łamie prawo. Jeżeli jednak ten nie będzie chciał spełnić Twoich żądań, co niestety ma miejsce w większości przypadków, pozostaje Ci:
• Zawiadomienie Państwowej Inspekcji Pracy — co niekiedy, choć raczej rzadko, składnia pracodawcę do spełnienia roszczeń (problematyce niskiej skuteczności Państwowej Inspekcji Pracy przeznaczony zostanie inny artykuł).
• Powództwo do sądu o ustalenie stosunku pracy [189 kodeksu postępowania cywilnego] – Choć brzmi to bardzo poważnie, nie powinieneś się obawiać pozwania swojego pracodawcy. Sprawa w sądzie z zakresu prawa pracy nie wymaga od Ciebie specjalistycznej wiedzy.

Umowa o pracę, a umowa zlecenie — jakie ma to znaczenie dla moich praw?

Stwierdzenie, iż umowa zlecenie jest mniej korzystna dla pracownika, byłoby sporym uproszczeniem mijającym się z prawdą. Wszystko zależy bowiem od charakteru pracy, preferencji pracownika, a także jego cech podmiotowych. Poniżej znajdziesz wady i zalety umowy zlecenie.

Wady pracy na podstawie umowę zlecenie:

• Osoba zatrudniona na umowę zlecenie nie korzysta z pełnej ochrony przewidzianej przez Kodeks Pracy, z wyjątkiem niektórych aspektów, takich jak ochrona wynagrodzenia.
• Zatrudniony na podstawie umowy zlecenie nie ma prawa do urlopu wypoczynkowego finansowanego przez pracodawcę. Niemniej, może uzgodnić w umowie dodatkowe klauzule zezwalającemu na odpłatny odpoczynek od pracy
• Ubezpieczenie społeczne i zdrowotne nie jest zapewnione na takich samych zasadach jak dla pracowników etatowych.
• Brak jest ochrony przed zwolnieniem z pracy zgodnie z kodeksem pracy, a jedyną ochroną są postanowienia umowy zlecenie i kodeksu cywilnego, głównie w zakresie odpowiedzialności za szkody.
• Pracownik na umowie zlecenie nie otrzymuje świadczeń socjalnych, które są dostępne dla pracowników na podstawie przepisów prawa pracy.
• Osoba zatrudniona na umowę zlecenie nie ma prawa do otrzymania dodatkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.
• Zatrudnionego na podstawie umowy zlecenie nie dotyczą górne granice czasu pracy.

Czy w takim razie umowa o pracę zawsze jest korzystniejsza? Jakie są zalety umowy zlecenie?

Umowa zlecenie niekiedy bywa lepszym wyborem niżeli umowa o pracę. Wszystko zależy od charakteru pracy oraz oczekiwań pracownika.

Korzyści wynikające z umowy zlecenie to przykładowo:

• Wyższe wynagrodzenie netto (do ręki): Brak obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie chorobowe (zaleta dla osób ubezpieczonych np. z tytułu umowy o pracę lub studentów do 26. roku życia) sprawia, że pracownik może otrzymać wyższe wynagrodzenie netto (do ręki).
• Swoboda pracy: Pracownik wykonujący pracę na podstawie umowy zlecenia nie jest pod stałym nadzorem pracodawcy. To pracownik decyduje, gdzie, kiedy i w jaki sposób wykona powierzone mu zadania. Nie obowiązują ścisłe godziny pracy ani określony wymiar czasu pracy. Umowa zlecenie charakteryzuje się elastycznością w ustalaniu warunków współpracy. Choć pracownikowi nie przysługuje płatny urlop wypoczynkowy, to może wynegocjować płatną przerwę w pracy.
• Możliwość wypowiedzenia umowy w dowolnej chwili: Wypowiedzenie umowy zlecenia odbywa się na innych zasadach niż rozwiązanie umowy o pracę. O ile zapisy umowy na to pozwalają, pracownik ma prawo wypowiedzieć umowę w dowolnym momencie. Ta elastyczność może być atrakcyjna dla studentów lub osób, które chcą testować różne możliwości zawodowe.
• Samodzielność w wykonywaniu pracy: Umowa zlecenie pozwala na samodzielne wykonywanie pracy. Pracownik może podejmować decyzje bez stałego nadzoru pracodawcy.
• Możliwość zastąpienia wykonywania pracy przez osobę trzecią: Umowa zlecenie umożliwia zleceniodawcy elastyczność w wyborze wykonawcy. Jeśli zleceniobiorca nie może wykonać zlecenia, może zastąpić go inną osobą (prawo to w praktyce jest co do zasady wyłączane, w celu ochrony interesów pracodawcy).

Korzyści te mogą być szczególnie atrakcyjne dla osób, które cenią sobie niezależność i elastyczność w pracy, a także dla tych, którzy chcą mieć możliwość łatwego i szybkiego zmieniania zatrudnienia w zależności od swoich potrzeb i sytuacji życiowej.

Niemniej, należy pamiętać, iż umowa zlecenie jest o wiele bardziej elastyczną umową od umowy o pracę i jej przedstawione cechy mogą się różnić w zależności od warunków podpisanej umowy.

Podstawa prawna:
Wyrok Sądu Najwyższego z 08.02.2017 r., I PK 63/16;
Wyrok Sądu Najwyższego z 14.09.1998 r., I PKN 334/98, OSNAPiUS 1999/20, poz. 646;
Ustawa Kodeks pracy (Dz. U. z 2023 r. poz. 1465), w szczególności dział II rozdział 1, art. 22;
Ustawa Kodeks cywilny (Dz.U. z 2023 r. poz. 1610), w szczególności art. 734-751.